بازگشت به اوج اقتدار
با اوج گیرى تردیدها پیرامون سطح ذخایر واقعى سوخت هاى فسیلى رایج از جمله گاز طبیعى و نفت که امروزه نقش عمده اى را در تامین منابع سوخت مورد نیاز بشر ایفا مى کنند انرژى هسته اى به عنوان یک قدرت نوظهور در حال بازگشت به اوج اقتدار و شهرت گذشته است. همین امر باعث شده است تا نگرانى هاى قبلى پیرامون دستیابى احتمالى تروریست ها به انواع سلاح هاى مهلک اتمى در سایه حملات مرگبار ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ اوج بگیرد. هم اکنون تعداد قابل توجهى از کشورها در اقصى نقاط جهان، از جمهورى خلق چین گرفته تا فنلاند و ایالات متحده آمریکا، به موازات افزایش تقاضا براى الکتریسیته (برق) در حال سرعت بخشیدن به روند احداث رآکتورهاى جدید هستند. دولت هاى مختلف در جهان همچنین استفاده از انرژى هسته اى را به عنوان راهى براى کاستن از میزان انتشار گازهاى آلاینده محیط زیست موسوم به گازهاى گلخانه اى مد نظر قرار داده اند، با علم به اینکه هر روز بر دغدغه هاى موجود پیرامون پدیده «گرم شدن زمین» افزوده مى شود.
اما چشم انداز یک «رنسانس یا تحول بنیادین اتمى» باعث شده است تا این سئوال ناخوشایند در اذهان کارشناسان موج بزند که آیا توسعه منابع انرژى هسته اى با تئورى جدید الابداع «جنگ با تروریسم و ممانعت از تکثیر سلاح هاى کشتارجمعى» همخوانى دارد. «جرارد استاودمن» مدیر «مرکز سیاست امنیتى ژنو» اخیراً طى مصاحبه اى در یک همایش بین المللى پیرامون موضوع امنیت داخلى گفت: «نه سیاست نه فناورى هیچ یک در حال حاضر پاسخى براى این سئوال ندارند.» «آلن مارساود» رئیس گروه امنیت داخلى در پارلمان فرانسه نیز گفت: «واقعاً روزگار بدى شده است.» «مارساود» طى مصاحبه اى در همان کنفرانس که در شهر ژنو در سوئیس برگزار شد اعلام کرد: «ما در زمانه اى به پایان عصر استفاده بهینه اقتصادى از سوخت هاى فسیلى نزدیک مى شویم که تروریست ها در تلاش اند تا به مواد خام هسته اى دسترسى پیدا کنند یا زیرساخت هاى هسته اى را هدف قرار دهند.» وى در ادامه افزود: «اگر جهان چاره اى جز استفاده از توان هسته اى نداشته باشد، در آن صورت چالشى واقعى گریبانگیر همه ما خواهد شد.»
بنا بر اعلام آژانس بین المللى انرژى اتمى (مرجع قابل اعتماد جهانى)، هم اکنون ۴۳۹ رآکتور هسته اى در ۳۱ کشور مشغول فعالیت هستند که روى هم رفته حدود ۱۶ درصد تولید جهانى برق را به خود اختصاص داده اند. این در حالى است که طبق پیش بینى هاى صورت گرفته ظرفیت رآکتورهاى هسته اى تا سال ۲۰۵۰ با توجه به افزایش ۵۰۰ درصدى تقاضاى برق در جهان طى پنج دهه آینده به حدود چهار برابر میزان فعلى افزایش پیدا خواهد کرد. بیشترین رشد طى دو دهه آینده به خاور دور تعلق خواهد داشت که انتظار مى رود تولید برق هسته اى اش را به دو برابر میزان فعلى افزایش دهد.
کارشناسان آژانس انرژى سازمان ملل متحد سه ریسک را براى توسعه منابع انرژى هسته اى ذکر مى کنند: سرقت پلوتونیوم کلاس تسلیحاتى که حین بازفرآورى زباله هاى رادیواکتیو بر جاى مى ماند توسط تروریست ها؛ حمله به تأسیسات هسته اى یا کاروان حامل این مواد؛ و تلاش مذبوحانه برخى کشورها نظیر کره شمالى در جهت دستیابى به سلاح هاى هسته اى از طریق توسعه منابع مربوطه. «آلن مک دونالد» کارشناس هسته اى آژانس مذکور مى گوید: «اگر شما مواد هسته اى بیشترى در جهان داشته باشید، واضح است که مخاطرات بیشترى نیز در قبال تکثیر سلاح هاى هسته اى امنیت شما را تهدید خواهد کرد. اما با توجه به افزایش تقاضا براى برق در جهان، انرژى هسته اى همچنان به عنوان یکى از منابع اصلى تأمین انرژى در آینده مطرح باقى خواهد ماند.»
تداوم روند اجرایى احداث ۳۱ رآکتور جدید در جهان حکایت از استقبال روزافزون ممالک مختلف از انرژى تمیز هسته اى دارد. چین قصد دارد ۳۲ نیروگاه هسته اى جدید را تا سال ۲۰۲۰ به جمع ۱۱ نیروگاه فعلى اش بیفزاید و این در حالى است که هند نیز با در اختیار داشتن ۱۴ نیروگاه هسته اى قصد دارد ظرفیت نیروگاهى اش را طى هشت سال آینده به سه برابر میزان فعلى افزایش دهد. ژاپن، کره جنوبى، اوکراین، رومانى و آرژانتین نیز همگى در تلاش براى افزایش ظرفیت هسته اى شان به سر مى برند. فنلاند اخیراً نخستین نیروگاه جدیدى را که از سال ۱۹۹۹ بدین سو در اروپاى غربى ساخته شده است راه اندازى کرد. فرانسه به عنوان بزرگترین مصرف کننده انرژى هسته اى در جهان (البته در اینجا مصرف سرانه منظور است) طراحى یک نیروگاه کوچک را که قرار است در آینده نه چندان دور راه اندازى شود آغاز کرده است، ضمن اینکه مقامات بریتانیایى نیز دائماً از قصد خویش براى ورود جدى تر به عرصه انرژى هسته اى سخن مى گویند.
«لویولا دى پالاچیو» کمیسیونر پیشین انرژى اتحادیه اروپایى چندى پیش اعلام کرد که این اتحادیه اساساً چاره اى ندارد جز اینکه حق استفاده بیشتر از استعدادات هسته اى را براى خود حفظ کند. خانم «پالاچیو» در ادامه افزود: «با توجه به چالش فزاینده تغییرات آب و هوایى در جهان، اتحادیه اروپایى هرگز نخواهد توانست در آینده قابل پیش بینى از منابع سرشار انرژى هسته اى چشم پوشى کند.» حتى در ایالات متحده آمریکا که از زمان بروز برخى ایرادات جزئى در نیروگاه هسته اى جزیره Three Mile Island در ایالت پنسیلوانیا در ۱۹۷۹ هیچ نیروگاه جدیدى ساخته نشده است، صنعت انرژى هسته اى با سرعت نسبتاً قابل ملاحظه اى به جنبش درآمده است. این رشد البته هیچگاه ناشى از تشویق هاى لفظى دولت «بوش» رئیس جمهور آمریکا نبوده است. ۲۶ نیروگاه هسته اى در ایالت هاى این کشور به تازگى موفق به تمدید مجوزهاى عملیاتى پیشین خود براى ۲۰ سال آینده شده اند، و ۱۸ نیروگاه دیگر نیز تقاضاى مشابهى را به «کمیسیون قانونگذارى هسته اى» ارائه داده اند تا از مزایاى تسهیلاتى دولت در این زمینه بهره مند شوند.
سه متصدى بزرگ نیروگاهى در آمریکا شامل Exelon، Dominion و Energy از کمیسیون مذکور خواسته اند تا سایت هاى پیشنهادى را براى احداث نیروگاه هاى جدید به تصویب برساند، هرچند هنوز هیچ طرحى براى احداث این رآکتورها قطعى نشده است. شرکت بزرگ صنعتى Westinghouse معمار حدود نیمى از نیروگاه هاى هسته اى جهان اخیراً طرحى را به منظور احداث یک نیروگاه هسته اى جدید از نوع «رآکتورهاى پیشرفته» به تصویب کمیسیون مربوطه رساند. این صنعت، به قول «استیو کریکیس» سخنگوى «مؤسسه انرژى هسته اى» وابسته به گروه صنعت هسته اى آمریکا، هنوز در مرحله استارت قرار دارد.
«کریکیس» در این باره مى گوید: «ما تلاش داریم تا به همگان ثابت کنیم که کشورمان طى ده سال آینده به برق بسیار بیشترى نیاز خواهد داشت.» هدف این صنعت به گفته او افزایش سهم انرژى هسته اى از کل تولید برق آمریکا از ۲۰ درصد فعلى به ۲۴ درصد طى ۱۵ سال آینده است. «کریکیس» بر این باور است که اگر قیمت گاز طبیعى در بازارهاى جهانى همچنان به روند صعودى خود ادامه دهد، در آن صورت هزینه بسیار سنگین احداث نیروگاه هاى هسته اى جدید که معمولاً حدود ۳ میلیارد دلار برآورد مى شود به لحاظ اقتصادى مقرون به صرفه خواهد بود.
ریسک «هدف قرار دادن زیرساخت هاى هسته اى توسط تروریست ها» در ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ آشکار شد. از آن به بعد، سیاستگزاران غربى، از پرزیدنت «جورج دبلیو بوش» گرفته تا «خاویر سولانا» مسئول امنیت اتحادیه اروپایى، آشکارا جنگ با تروریسم هسته اى را در رأس اولویت هاى خویش قرار داده اند. «بوش» اعلام کرده است که «اولویت اصلى آمریکا ممانعت از دستیابى تروریست ها به سلاح هاى کشتار جمعى خواهد بود.» سناتور «جان کرى» رقیب دموکرات او نیز در آستانه برگزارى انتخابات ریاست جمهورى در ماه نوامبر بارها در مورد خطر وقوع تروریسم هسته اى هشدار داده بود.
بسیارى از کشورها در پى وقوع حملات ۱۱ سپتامبر اقدام به ارتقاى ملاحظات ایمنى در واحدهاى نیروگاهى هسته اى خود کردند. در ایالات متحده، صاحبان این قبیل واحدها در مجموع یک میلیارد دلار اضافى را تا پایان سال ۲۰۰۴ بابت ارتقاى کنترل هاى امنیتى، تشدید محافظت هاى نظامى، ارائه آموزش هاى اضافى به پرسنل امنیتى و بالاخره کنترل خودروهاى عبورى در محدوده نسبتاً وسیعى از اطراف رآکتورها به منظور جلوگیرى از انتقال مواد مشکوک هسته اى خواهند پرداخت. «وولفگانگ کروگر» مهندس هسته اى و نایب رئیس «شوراى بین المللى ریسک و نظارت» که یک مؤسسه مستقل با مقرهایى در ژنو محسوب مى شود، خطر «هدف قرار دادن زیرساخت هاى هسته اى توسط تروریست ها یا حمله به کاروان هاى حامل زباله هاى هسته اى» را نوعى بازى سیاسى قلمداد مى کند که دائماً با هدف ضربه زدن به روند توسعه این قبیل منابع انجام و پیگیرى مى شود. او در این باره با طرح استدلال جالبى مى گوید: «راه هاى متعدد بسیار آسان ترى براى آسیب رساندن به مردم و کشتن آنها وجود دارد.» اما از آنجایى که بیشتر رشد پیش بینى شده براى صنعت برق هسته اى در ممالک در حال توسعه اتفاق خواهد افتاد و از قضا این کشورها معمولاً فاقد استانداردهاى لازم براى تأمین امنیت نیروگاه هاى هسته اى هستند، بنابراین دغدغه ها پیرامون توسعه این قبیل نیروگاه ها دائماً در حال افزایش هستند.
شاید بزرگترین نگرانى وزارتخانه هاى دفاع کشورها و اعضاى «سازمان پیمان آتلانتیک شمالى» (ناتو) تکثیر سلاح هاى هسته اى در سایه اجراى برنامه هاى غیرنظامى انرژى باشد. این مسئله غامض همچون تیرى به قلب معاهده منع تکثیر سلاح هاى هسته اى (NPT) مى رود، معاهده اى که آژانس بین المللى انرژى اتمى مسئول حراست از اجراى آن شناخته مى شود. علاوه بر خلع سلاح هسته اى، این معاهده به ۱۸۴ امضاکننده آن تعهد مى دهد که سالیانه بر امر تکثیر مواد هسته اى نظارت کند و در عین حال قدرت هاى هسته اى را متعهد مى سازد تا فناورى هسته اى را به منظور تولید برق (و مقاصد صلح آمیز دیگر) در اختیار سایرین قرار دهند.
اما به عنوان یک دیپلمات بلندپایه در ناتو در نظر داشته باشید که «شما نمى توانید به طور مصنوعى جنبه غیرنظامى را از جنبه نظامى جدا کنید. همه در اینجا از این امر آگاهند. به همین ترتیب، شما نمى توانید بحث و مناظره پیرامون تکثیر سلاح هاى هسته اى را از بحث و مناظره پیرامون منابع انرژى جایگزین جدا کنید.» هر کشورى که بعد از اجرایى شدن پیمان منع تکثیر سلاح هاى هسته اى در سال ۱۹۷۰ اقدام به توسعه توانایى هاى هسته اى خود کرده است، از اسرائیل گرفته تا هند و پاکستان و اخیراً حتى کره شمالى، حتماً (طبق تجربه) پشت برنامه هاى هسته اى غیرنظامى یا تحقیقاتى خود اهداف نظامى را مستتر داشته است.
انگیزه تکثیر سلاح هاى هسته اى به موازات توسعه برنامه هاى صلح آمیز هسته اى افزایش یافته است. کشورها دیگر به زرادخانه هاى تسلیحاتى همسایگانشان به دیده شک و تردید مى نگرند. به عنوان مثال، کره شمالى ذخیره سازى پنج تن مواد هسته اى را در ژاپن همواره توجیه قانع کننده اى براى تعقیب برنامه هاى تسلیحاتى هسته اى اش معرفى کرده است. با این وجود، به گفته «مک دونالد» آژانس بین المللى انرژى اتمى قصد دارد جلوى تکثیر سلاح هاى هسته اى را از طریق تضمین امنیت چرخه سوخت هسته اى با بهره جستن از فرآیندى به نام «اجاره دادن سوخت» بگیرد. به جاى صدور فناورى غنى سازى اورانیوم یا بازفرآورى سوخت هسته اى به کشورهاى تازه وارد، آژانس قصد دارد تا از طریق ترغیب قدرت هاى هسته اى جهانى اورانیوم غنى شده در حد ضعیف را که هرگز نمى تواند در فرآیند ساخت یک بمب مورد استفاده قرار گیرد در اختیار آنها قرار داده و بعد هم زباله هاى پسماند رادیواکتیو را که حاوى عنصر خطرناک پلوتونیوم است باز پس بگیرد.
اما مخالفان مى گویند که این طرح به دو دلیل از درجه اعتبار ساقط است: نخست، اجراى این طرح ضرورتاً به قانونمند شدن حمل و نقل مواد رادیواکتیو در سراسر جهان خواهد انجامید که بالقوه تروریست ها را به حمله به کاروان هاى حامل این مواد ترغیب مى کند. دوم، اجراى این طرح باعث برافروخته شدن نارضایتى هاى گسترده در اروپا خواهد شد، زیرا موضوع انتقال و دفن زباله هاى پسماند رادیواکتیو همواره یکى از اصلى ترین دلایل بدبینى مردم به انرژى هسته اى بوده است.
«مایک تاونسلى» مدیر روابط عمومى Greenpeace International در این باره مى گوید: «راه حل هایى شبیه طرح آژانس در دنیاى واقعى مؤثر واقع نخواهند شد.» وى در پایان با لحنى انتقادآمیز یادآورى مى کند: «در صورت اجراى این قبیل طرح ها شما هر هفته شاهد حمل و نقل محموله هایى از زباله هاى هسته اى در سراسر کره زمین خواهید بود، و من فکر مى کنم که مردم انگلستان یا روسیه هرگز ورود دائمى زباله هاى خطرناک رادیواکتیو را به کشورهاى شان تحمل نخواهند کرد.»
The International Herald Tribune, Oct.2004
کاترین بنهولد
ترجمه: على عبدالمحمدى